هویت باختگی یا برگشت به ریشه ها

در نشست نقد و برسی نمایش احتمال اشتباه کار حسین جمالی که در تالار حافظ اجرا می شود، رضا آشفته این اجرا را در احیای مساله هویت ایرانی بسیار کارآمد ارزیابی کرد و هومن نجفیان دیگر منتقد عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران براین باور هست که هیچ سویه ای تازه ای از شاهنامه در این اجرا کشف نمی شود.
به گزارش... در این نشست که از سوی کانون ملی منتقدان تئاتر ایران ، رضا آشفته در آغاز سخن از رویکرد حسین جمالی گفت که هرگاه به سراغ متون ویلیام شکسپیر می رود به دنبال آمیزش و بیان آن از طریق شیوه های نمایش ایرانی مانند نقالی، تعزیه و روحوضی است و گاهی نیز در بیان داستان های ایرانی مانند همین احتمال اشتباه به دنبال تلفیق شیوه غربی و شرقی است که بتواند بستر یک شیوه مدرن تر را در صحنه فراهم کند و در عین حال در بازنمایی و دراماتورژی یک داستان اساطیری به دنبال دادن نگاه تازه در درک انسان معاصر ایرانی است. او به دقت تمام توانسته مسائل روزمان را در بستر تاریخی و اساطیری بازنمایی کند و ما را در این هویت کمرنگ شده به چالش می کشاند.
حسین جمالی نویسنده و کارگردان کارهای خود را به نوعی پژوهشی خواند که در دو زمینه ممکن شده است اولی فرم که مختص پدیدآورنده یا کسی است که کار می کند، هست و دومی داستان است که در تمام سالهایی که کار کرده اند با دیدگاه پژوهشی به نمایش های ایرانی توجه داشته اند. با آنکه ملاک برایشان در همۀ این سالها فرم بوده است برخی از این نمایش ها اصطلاحا پر فروش نیز شده اند اما هدف شان اصلا گیشه و فروش نبوده است.
او در ادامه به موضوع تفاوت تئاتر و نمایش پرداخت، با این رویکرد که ما در ایران تئاتر نداشته ایم و نمایش داشته ایم و هدف تئاتر ایجاد گفتمان با مخاطبان است و انتقال اندیشه روی صحنه ممکن می شود. اما نمایش بر اساس داشته ها و دانسته های خود مخاطب اتفاق می افتد. در غرب یکسان سازی در تئاتر ممکن می شود و در ایران آنچه در نمایش هایی مانند شبیه خوانی و نقالی اتفاق می افتد، ما از قبل قصه را می دانیم و آنچه در اجرای احتمال اشتباه اتوود شده است با این پیش فرض هست که مخاطب بخشی از این قصه رستم و سهراب را می داند و حالا ما به دنبال ارتباط هستیم و در شیوه اجرایی مان به دنبال رفتارمندی مخاطب هستیم و برای همین میزانسن هایی آزاد را استفاده می کنیم که ببینیم در این برخورد با مخاطب او چگونه این قصه را کامل می کند و مخاطب برای ما یک ستون اصلی است و خیلی مهم است که ۵۰ یا ۲۰۰ نفر مخاطب داشته باشیم چون بازیگر با مخاطب گفتگو می کند.
جمالی اشاره کرد که هر بار با ارائه یک شکل تازه به دنبال این هستند که مواجهه ای را در رودررویی با مخاطب ایجاد بکنند. و این مواجهه از این جهت است که چه موقعیت هایی شکل می گیرد و این بار جواب این شد: احتمال اشتباه. او گفت:« اشتباه با غلط فرق می کند، در اشتباه امکان درست هم هست اما در غلط درستی وجود ندارد. بنابراین می خواستیم با این احتمال درست و نادرست بودن نگاه و روایت فکر مخاطب را به چالش بکشیم، در مواجهه با نمایش احتمال اشتباه به چه برداشتی می رسد بنابراین مخاطب هم حضورش هر شب به گونه ای اجرای ما را پیش خواهد برد.»
هومن نجفیان منتقد در این نشست گفت:« من گمان می کنم درهنرهای نمایشی  ما دو شیوه متفاوت برای مواجهه با تماشاگر را می توانیم شناسایی کنیم؛ نمایش های گروه نخست، آثاری که با تماشاگر صادقانه در ارتباط هستند. منظور من یک دریافت اخلاقی یا ارزش گذاری هنری نیست، توضیح می دهم؛ دراین گونه نمایش ها هنرمند بی هیچ پرده پوشی و کنایه گویی وبیان استعاری؛ مکنونات قلب خویش را بی پرده به تماشاگر بیان می کند اومی کوشد بسیارصریح نسبت به جهان پیرامون خویش واکنش نشان دهد و نمایش احتمال اشتباه حسین جمالی از این گروه نمایش هاست. این کارگردان با بیان صریح نسبت به رویدادهای پیرامون واکنش نشان می دهد ورنج های خویش را فریاد می زند اما نمایشهای گروه دوم آثاری است که واجد بیان استعاری است دراین آثار هنرمند فلسفه پردازی می کند و ما برای فهم اندیشه اش ناگزیر هستیم در لابیرنت های اثر جستجو کنیم .دراین آثار تفسیر به یاری ما می آید تا اثررا رازگشایی و فهم کنیم.»
او افزود:« در نمایش احتمال اشتباه کارگردان می کوشد فلاکت ها ورنج های ایرانیان را بیان کند ودرجستجوی همدلی است نمایش بی هیچ استعاره ای این اندیشه را فریاد می زند زیرا کارگردان نمایش خواهان گذار ازاین روزگار پرآشوب است ازاین رو اندیشه هایش را بی هیچ استعاره ای بیان می کند بهره گیری ازترانه وهمسرایی دراین مسیر شکل می گیرد ازسویی دیگرمیزانسن های اثر که به صورت چهره به چهره با تماشاگر است .لحن خطابی و اجتناب از درام پرداز ی وگرایش به روایت همه وهمه دراین مسیر واجد معنااست .»
نجفیان در ادامه گفت:« در این نمایش کارگردان به صراحت و بی هیچ پرده  پوشی از رنج های هم روزگاران خود می گوید. این نمایش می تواند یک شاهد تاریخی باشد برروزگار مردمان این سرزمین اما به لحاظ تکنیک باید بگویم نمایش احتمال اشتباه درام ارسطویی وحتی درام برشت وهر الگویی از درام را نمی پذیرد کارگردان هم بر تجربه گرای اش تاکید دارد اما ازشواهد وگفتار اودریافتم که دلبسته به نمایش ایرانی است ومی کوشد روایت را جایگزین تئاتر کند باید بگویم من  نمی دانم نمایش ایرانی چیست ؟اما این را می دانم که بیضایی بزرگ قواعد درام ارسطویی را نادیده  می گیرد واستادانه ازآن عبور می کند به عنوان مثال او در مرگ یزدگرد روایت را جایگزین درام ارسطویی می کند اما دراین اثر بیضایی هربار باروایت متفاوت دریچه ای نو به تماشاگر  می گشاید و باایجاد تعلیق اورادرانتظار می گذارد تا رازی براو افشا شود تاپایان نمایش مرگ یزدگرد تکنیک نمایش این است راز مرگ یزدگرد افشا نمی شود واین افشا نشدن باعث تلنگری درمخاطب می شود .»
این منتقد درباره اجرای آن گفت:« در نمایش احتمال اشتباه کارگردان به روایت تاکید دارد اما خرده روایت تهمینه ، رستم وسهراب هیچ گونه تفاوتی با روایت کلان شاهنامه ندارد. درحقیقت هیچ سویه ای تازه ای از شاهنامه در این اجرا کشف نمی شود. تمام این خرده روایت ها به صورت مستقیم با میزانسن چهره به چهره و رخ به رخ تماشاگر اجرا می شود کارگردان هم تاکیددارد که تجربه می کند ومن گمان می کنم اکنون زمان داوری نیست امیدوارم شاهد اجرای بهتری از او باشیم.»
جمالی اشاره کرد که چندان هم به دنبال بیان یک ایران آرمانی نبوده ایم اما می خواستیم این نکته را بیان کنیم که چه شده است که  بر این رویای آمریکا و غرب رفتن دارد افزوده می شود؟ در اینجا می بینیم که سهراب به دنبال باغ های زندگانی به ایران سرزمین و ریشه پدری اش می آید و دلش می خواهد که درخت بکارد و با قلمه زدن این درخت را تکثیر کند. چنانچه در خدای نامه ها تجربیات انسان ایرانی به عنوان رفتارمندی عمومی به آنها منتقل می شد و همچنین پدربزرگها و مادربزرگها سعی می کردند با قصه گفتن ما را به نسل های گذشته ارتباط دهند که بدانیم چگونه فکر و رفتار می کرده اند و این ابزاری برای پیوستن به ریشه هایمان بوده است اما امروز دچار گسستی شده ایم و اگر پایش هم بیفتد من هم خواهان رفتن به خارج از ایران هستم.
رضا آشفته، پژوهشگر به اهمیت بهره مندی از شاهنامه پرداخت که در هزار سال پیش فردوسی و رودکی در خراسان بزرگ به زبان نظم و شعر به دنبال زنده ماندن فرهنگ ایرانی و زبان فارسی برآمدند و اگر آنان حساسیت نداشتند حتما امروز ما هم مانند لبنان، سوریه و مصر دچار بی زبانی می شدیم و به ناچار باید عربی حرف می زدیم و رنگ و بویی نیز از فرهنگ ایرانی باقی نمی ماند. او بر این باور هست که می شود با خواندن شاهنامه و دیگر آثار ادبی گذشته متوجه هویت راستین شد و این گونه می شود از بسیاری مسائل و برخوردهایی که ایجاد می شود و مردم ایران را مقابل هم قرار می دهد، پرهیز کرد. به هر روی همه ما ایرانی هستیم و ریشه در این خاک و جغرافیا داریم و هم خونی ها بزرگ ترین دلیل برای پرهیز از صف آرایی در مقابل هم و رودررویی های کاذب خواهد شد چنانچه این روزها شاهد اتفاقات ناگوار بوده ایم و بزرگ ترین دلیلش هم ناشناخته ماندن هویت راشتین است که ما را دور از هم می کند و به اشتباه به دنبال حذف همدیگر اقدام می کنیم.
کیانوش دالوند انمیشن ساز و کارگردان فیلم پویا نمایی رستم و سهراب نیز در این نشست به این نکته اشاره کرد که ما هم باید طبق روال عادی در جهان رسانه خود را به روز کنیم که نکرده ایم چنانچه در ماهواره می بینیم که ترکیه با ساختن سریال های خانوادگی به دنبال هویت سازی هستند و تا زمانی نیز نتوانیم رسانه یمان را به روز کنیم هیچ طوری نمی توانیم به این هویت از دست رفته برگردیم که بدبختانه در این زمینه خیلی کم کاری کرده ایم.
او در ادامه با توجه به اینکه فیلم نمایش های قبلی حسین جمالی را دیده که پیش از این چهل گیس را تولید کرده است، و تاکید که او حرف بسیار برای گفتن دارد ولی هنوز ترسی دارد و حرف هایش حساسیت بیشتری طلب می کند و در این سالها در کارهایش بارقه هایی از آن هست که در لحظاتی از کارهایش به زیبایی و جسارت گفته می شود اما یکباره ول می شود.
ابراهیم طلعتی نژاد این اثر را به لحاظ روراستی و صراحت بیان در طرح مسائل روز ایرانیان مناسب برای مخاطب امروز دانست و اینکه در بیان آن هم همچنان متکی به ساختار نویی هست که در آن نه وابستگی به ساختار ارسطویی هست و نه تعلق خاطرش به نمایش ایرانی در همان چهارچوب سنتی باقی می ماند و این برخورد بیان او را تازه تر می گرداند.
آشفته، نویسنده در پایان با اشاره به اینکه حسین جمالی دو برخورد متناقض را در نمایش احتمال اشتباه نشان می دهد که سهراب به ایران برمی گردد که در دل ریشه ها و هویتش نفس بکشد اما در مقابل جوانهایی را می بینیم که چمدان به دست در فرودگاه به دنبال بیرون رفتن از ایران هستند که در اینجا هویت باختگی مطرح می شود و این همان پرسش بنیادینی است که می تواند ارشمندی اثر را بر ما اثبات کند اما در اجرا هنوز نقطه های کوری هست و همچنین به لحاظ اجرایی لحظاتی هست که اجرا از ریتم می افتد مثل صحنه تک گویی رستم یا اینکه حرکات گروه در صحنه های آهنگین ناموزون می شود بی آنکه منطق و دلیلی برای این ناموزون شدن وجود داشته باشد اما در کل حسین جمالی می تواند مخاطب را راضی نگه دارد و او را با دغدغه های روزش آشناتر کند.
نمایش «احتمال اشتباه» به نویسندگی و کارگردانی حسین جمالی یک کلاژ با محوریت داستان «رستم و سهراب» است که روایت آن از دید تهمینه مادر سهراب شکل گرفته و با داستان‌هایی در عصر حاضر تلفیق شده است.
این نمایش به تهیه کنندگی مشترک بنیاد آموزشی هنری رودکی، گروه نمایش «نیست» اجرا می‌شود و گروه تئاتر «نیست» در راستای فعالیت‌های آموزشی و اجرایی خود تلاش کرد تا حاصل برگزاری کارگاه آموزشی «بازیگری - روایت موزیکال» را که با عنوان پروژه «هدهد» در ابتدای امسال برگزار شد به شکل یک نمایش روی صحنه ببرد.
بر این اساس پس از چندین ماه تمرینات مستمر، نمایش « احتمال اشتباه» از چهارم آذرماه در تالار حافظ روی صحنه رفت.
در این نمایش بازیگرانی همچون مجید رحمتی، حمید رحیمی، آرش غلام آزاد، بهناز نادری، مهتاب شهریاری، مهدی مختاری،  مونا آثار جوی، المیرا احمد، احسان امینی، طاها حسنوند، پریا زنجیرانی، نیکا فرامرزی، هانیه کلهر، مائده کیوانی، شیما ملکی، ستاره موسوی‌ها، ستار ناصری و اسما یدالهی بازی می‌کنند.