انسان امروز تنها و پیچیده است/ ردپای مسائل روان شناسی در «تقدیربازان»

انسان امروز تنها و پیچیده است/ ردپای مسائل روان شناسی در «تقدیربازان»
نشست نقد و بررسی نمایش «تقدیربازان» از منظر روانشناسی چهارشنبه 16 اردیبهشت‌ماه در سالن چهارسوی مجموعه تئاتر شهر برگزار شد.
در این نشست که پس از اجرای نمایش برگزار شد، دکتر حسین خطیبی روان شناس به پرسش‌های حاضران پاسخ داد و نمایش تازه سیما تیرانداز را از منظر روان شناسی تحلیل و ارزیابی کرد.
حسین خطیبی گفت: این نمایش آیینه زندگی امروز ما است و اگر در آن خوب بنگریم، بخشی از جامعه، خود، زندگی و روابطمان را می‌بینیم. در زندگی فردی و اجتماعی ما، روابط، آشنایی‌ها، جدایی ها و فاصله ها اهمیت دارد. آنچه موضوع این نمایش است و در موقعیت شخصیت ها و دیالوگ‌ها مشهود است. سوال ذهنی بسیاری از ما این است که کجا باید صبر کنیم؟ کجا باید انتقام بگیریم؟ کجا از یک بحران عبور کنیم و مهمتر از آن چگونه به سلامت و درست درباره مسائل اطراف تصمیم بگیریم؟
وی ادامه داد: انسان وقتی تنهاست با سه عامل درگیر است. عامل کودک، بالغ و والد. وقتی تنهاییم همه چیز ساده است اما در ارتباط ماجرا پیچیده می شود. وقتی با یک نفر وارد رابطه می‌شوید. این رابطه دو وجه دارد. رابطه من و تو. تو و من. وقتی نفر سوم وارد می‌شود. من و تو . تو و من. شما با هم. من و او. او و من. هر یک نفر که اضافه می شود به شکل لگاریتیمی روابط و پیچیدگی افزایش پیدا می‌کند.
دکتر خطیبی گفت: در روانشناسی آنچه گفته نمی‌شود اهمیت بیشتری دارد. معمولا آدم‌ها مسائلی را عنوان می‌کنند و درباره بعضی مسائل صحبت نمی‌کنند. این ناگفته ها مهم است. در رابطه ها این ناگفته ها خودش را نشان می دهد و در «تقدیربازان» انواع رابطه را می‌بینیم. یک دوستی ساده، یک رابطه فامیلی، یک دوستی عمیق یا رابطه عاشقانه. در این نمایش ساحت‌های مختلف رابطه و ساحت‌های مختلف عشق دیده می‌شود.
وی افزود: به نظر من این نمایش به نکته مهمی اشاره کرده است. «تقدیربازان» نگاهی به روابط عاطفی امروز دارد. من در واکنش مخاطبان می دیدم که نسبت به صحنه ها بی تفاوت نیستند. همذات پنداری می‌کنند و عکس العمل نشان می‌دهند. گاهی آه می کشیدند، گاهی می‌خندیدند و گاه اشک می‌ریختند. بسیاری از ما بخشی از روابط، سوال ها و دغدغه‌هایمان را در این شخصیت‌ها دیدیم و همراهشان شدیم.
این کارشناس ادامه داد: جهان امروز، جهان روابط پیچیده است. دنیای امروز پیچیده و جذاب شده است. حتی این پیچیدگی ها باعث پیشرفت انسان است. اما باید به سوال‌هایمان درباره روابط فکر کنیم و پاسخ درستی برای بحران هایمان در روابط پیدا کنیم.
هاله مشتاقی‌نیا نویسنده این نمایش درباره موضوع «تقدیربازان» گفت: موضوع روابط آدم ها برایم جذاب است. من این متن را سال 88 نوشتم. درباره آدم هایی که از کنار هم می گذرند و تنیدگی آنها و اندوه و غمی که دارند. زمانی که با خانم تیرانداز برای اجرای این متن آماده شدیم، دوباره متن را بازنویسی کردم.
سیما تیرانداز هم گفت: آدم های این نمایش برای من ملموس هستند. هر یک از ما در برهه ای این شخصیت ها را در اطرافمان دیده ایم. یکی از دلایلی که باعث شد سراغ متنی بروم که درباره روابط امروزی است، مشاهداتم در شبکه‌های اجتماعی بود. همه ما با این نمونه‌ها آشنایی داریم. کافی است سری به این شبکه‌ها بزنیم. همه از تنهایی، اندوه و شکست عاطفی می‌نالند و به طور کلی فضای تلخی بر این شبکه ها حاکم است و به نظر می‌رسد حال هیچ کس خوب نیست.
کارگردان «تقدیربازان» ادامه داد: اما ما متوجه یک نکته نیستیم. بخشی از گناه شکست و جدایی به عهده ما است. اشتباههایی که می‌کنیم باعث شکل گرفتن وضع موجود است. گاهی رابطه را به موقع و درست تمام نمی‌کنیم، گاهی کاری را که دیگران با ما کرده‌اند با فرد دیگری می‌کنیم. «تقدیربازان» آیینه ای است مقابل ما تا خطاها و ضعف‌هایمان در ارتباط‌هایمان را ببینیم. یک دیالوگ خوب در نمایش وجود دارد این که «اشتباههایمان را پای تقدیر نگذاریم». این نکته مهمی است که می‌تواند راهگشای بسیاری از تلخی‌ها و ناملایمات باشد.
تیرانداز ادامه داد: من اصلا اهل پند دادن نیستم. انسان امروز قدرت تفکر دارد و می تواند تحلیل کند و تصمیم درست بگیرد. «تقدیربازان» آیینه‌ای است در برابر چشم همه ما، تا خود، اطرافیان و جامعه را بهتر بشناسیم. قضاوت ناعادلانه و احساساتی نکنیم و اشتباههایمان را بپذیریم. تابلوی آخر نمایش تصویری از تنهایی همه شخصیت‌هاست، شاید اگر همه قدرت پذیرش تنهایی را داشته باشیم، جنس روابط و حال درونی ما بهتر شود.
دکتر خطیبی در بخشی از نشست گفت: ما زمانی که در رابطه هایمان دچار مشکل می شویم باید با خودمان بگوییم مگر طبق ایده آل هایمان انتخاب نکرده بودیم؟ برای ایجاد یک رابطه درست ما به 5 بلوغ نیاز داریم. بلوغ جسمی و همخوانی جسمی. بلوغ اجتماعی و همخوانی اجتماعی. در نمایش می بینیم لادن به فواد می گوید خسته ام از بس نقش مادر تو را بازی کردم. مشخص است این زوج بلوغ اجتماعی یکسان ندارند و باهم از این منظر همخوان نیستند.
وی ادامه داد: بلوغ اقتصادی و همخوانی اقتصادی هم مهم است. بلوغ فرهنگی و همخوانی فرهنگی را هم نباید نادیده گرفت. بلوغ عاطفی و همخوانی عاطفی هم عنصری مهم است. در این نمایش، در چند صحنه می‌بینیم که شخصیت ها بلوغ عاطفی نداشتند. آنچه در صفحات شبکه های اجتماعی می بینیم نشان می دهد بسیاری از زوج‌ها بعد از جدایی بلوغ عاطفی ندارند و نمی‌توانند با این مرحله کنار بیایند.
دکتر خطیبی گفت: واکنش سوگ بعد از مرگ شش ماه طول می کشد ولی واکنش سوگ پس از جدایی بسیار طولانی است. هامان بعد از پایان رابطه با قصیده هنوز به آوا فکر می‌کند، یعنی تاثیر رابطه اول در او وجود دارد.
سیما تیرانداز در بخش دیگری از این نشست نقد و بررسی گفت: اگر بپذیریم خانواده یک نهاد اجتماعی است و این خانواده‌های کوچک جامعه ما را می سازند، از این منظر «تقدیربازان» در عین حال که بحران روابط را نشان می‌دهد، درباره یک مسئله شایع اجتماعی صحبت می‌کند و از این منظر یک اثر اجتماعی قلمداد می‌شود. ما ایرانی‌ها کار گروهی نمی‌توانیم انجام بدهیم، به این دلیل که مراحل پنجگانه بلوغ را درست طی نمی‌کنیم و در بسیاری از وجوه دچار مشکلیم.
دکتر خطیبی در این نشست گفت: غم، شادی، خشم و ترس از خصوصیات کودک درون شخصیت ما هستند. عشق در بخش کودک شخصیت ما قرار دارد، رنج و لذت آن در همین بخش تعریف می‌شود. در یکی از پرده‌های نمایش جایی که آوا و مهراس با هم صحبت می‌کنند، اتفاق جالبی می‌افتد. زوج با هم شوخی می‌کنند و شادند اما تنش زیر لایه این آرامش وجود دارد و در انتهای این فصل، هر دو آن حالت شادی اول را ندارند. عشق شما را می‌برد به بخش کودک شخصیت، شما را شاد و غمگین می‌کند. در عین حال ترس از دست دادن هم دارید.
هومن کیایی بازیگر نمایش «تقدیربازان» گفت: دردی که در این نمایش وجود دارد نمی‌شود بازی کرد، اصرار خانم تیرانداز هم این بود که ما روی صحنه بازی نکنیم و به سمت واقعیت حرکت کنیم. آنچه در «تقدیربازان» می‌بینیم، تجربه‌هایی ملموس است که به شکل‌های مختلف در زندگی همه ما وجود دارد و اگر فردی بگوید این تجربه‌ها را از سر نگذرانده به معجزه شبیه است.
یمین آتشی بازیگر این نمایش گفت: شخصیت‌هایی که شما در این نمایش می‌بینید، در پروسه تمرین شکل گرفت. آنها از ما دور بودند، ممکن است تجربه‌هایی نزدیک به آنها در ما وجود داشته، اما کاملا شبیه آنها نبودیم. اما در مرحله خلق شخصیت از تجربه ها و راهنمایی خانم تیرانداز استفاده کردیم و در نهایت طوری بازی کردیم که واقعی و قابل باور باشد. این بازی کردن شبیه زایمان است، نوعی زایش و خلق است که هر شب تکرار می‌شود.
فرناز رهنما بازیگر نقش لادن گفت: از زمان دانشجویی همیشه این موضوع که بازیگران درگیر نقش می‌شوند، تحت تاثیر آن قرار می‌گیرند و گاهی آزار می‌بیینند را خوانده و شنیده بودم. اما این وضعیت را درک نمی‌کردم. بعد از «تقدیربازان» و اجرای جشنواره که شتاب بیشتری داشت، تا یک هفته حال روحی عجیبی داشتم و اشکم سرازیر می‌شد. باور کردم که یک نقش می‌تواند پس لرزه‌های روحی فراوانی برای بازیگر داشته باشد.
بهاره مشیری بازیگر نقش قصیده گفت: شخصیت من طوری است که زمان مشکلات و گرفتاری‌ها سعی می کنم نشانه ای از این مشکلات، در چهره و رفتارم دیده نشود و شاداب و خندان باشم. این ویژگی خیلی فرق دارد با زمانی که شما برای نقشی انتخاب شده اید که باید درونیات شخصیت را نمایش بدهید، اغراق هم نکنید و واقعی باشید. بعد از اجرای جشنواره، من با دوستان مختلف که صحبت می‌کردم، تحت تاثیر قرار می گرفتم و اشک می ریختم و آنها را متعجب می‌کردم.
فرناز رهنما در بخش دیگری از سخنانش در این نشست گفت: موضوعی که این نمایش روی آن تاکید دارد مسئله انتخاب است. وضعیتی که ما داریم محصول انتخاب هایمان است. در این نمایش ما اگر از تکنیک استفاده کنیم، نمی توانیم روی مخاطب تاثیر بگذاریم. برای هر بار روی صحنه رفتن در این نمایش، ما باید هر شب خود را در غم غرق کنیم تا احساسمان بکر و تازه باشد.
هومن کیایی گفت: خانم تیرانداز بازیگر و کارگردان است، هر کارگردانی به بازیگرش کلیاتی را درباره نقش و میزانسن می‌گوید. در این نمایش ما درد آدم ها را تصویر نه، برایشان زندگی می‌کنیم، پس بازی در این نمایش جنس خاصی پیدا می‌کند و نقش کارگردان و بازیگر تغییر می‌کند. خانم تیرانداز در این شرایط فقط کارگردان نیست. در این فضا ماهیت انسانی به میان می‌آید و کارگردان شما را به سمت دردها می‌برد تا آنها را بشناسید و درست بازی کنید. شما این درد را می‌کشید و آن را به مخاطب انتقال می‌دهید. این بعد از بازیگری اگرچه دشوار است، برای بعضی از بازیگران جذاب است و برای من هم تجربه‌ای تازه بود.
سیما تیرانداز گفت: ریتم زندگی عوض شده و این تنها به ایران مربوط نیست. برای جستجوی یک معنا و حتی یک کلمه زمانی باید حتما به کتابخانه می‌رفتیم و ساعت ها وقت می گذاشتیم و جستجو می کردیم اما الان با جستجو در اینترنت و با سرعت بالا، این اتفاق می افتد. در روابط خانوادگی و اجتماعی هم دیدارها و ملاقات ها تحت تاثیر شبکه های مجازی، موبایل و اینترنت است. این رسانه ها ماهیت زندگی و روابط را تغییر داده است. روابط عاطفی و خانوادگی تعریف تازه ای پیدا کرده است.
این کارگردان ادامه داد: با ورود مدرنیته به جامعه سنتی ایران، نقش‌ها تغییر کرده. زنان شاغل بیشتر شده اند، میل به فرزندآوری کمتر شده است. پایگاه اجتماعی زنان تغییر کرده و همه این‌ها مناسبات تازه‌‎ای پدید آورده است. زنان مستقل شده اند و مانند سابق روابطشان با همسرانشان شکل نمی‌گیرد و متاثر از فضای جامعه ای است که رنگ و بوی مدرنیته گرفته است. این تغییرات انسان ها را پیچیده‌تر، تنهاتر و خودخواه‌تر کرده است.
این بازیگر افزود: ما با سنت‌هایمان وارد جهان مدرنیته می‌شویم و این تعارض ایجاد می‌کند. ته ذهن همه ما زندگی سنتی وجود دارد و البته رویه زندگی مدرن شده است. در دیگر نقاط جهان هم این تعارض وجود دارد اما برایش راهکارهایی است که معضل‌ها کمتر بشوند. در جامعه ما راهکارها کمتر هستند. فرد، خانواده و جامعه روی هم تاثیر می‌گذارند و آنچه ما در جامعه می بینیم ریشه در زندگی فردی و خانوادگی افراد دارد.
سیما تیرانداز در بخش دیگری از سخنانش گفت: انسان نمی‌تواند تنها باشد و نیازمند بودن در کنار هم هستیم. مشکل رابطه‌ها این است که نمی‌توانیم در درازمدت کنار هم بمانیم. نمی‌توانیم با هم حرف بزنیم و مشکلاتمان را حل کنیم. آوا و مهراس با هم نمی‌توانند درست صحبت کنند، بهم نگاه نمی کنند، مشکل ارتباطی جدی دارند و این بحران امروز جامعه ماست. ما در جریانی قرار گرفتیم که فرصت شناخت خود و دیگران را نداریم. برای همین حرف نمایش این است که خود را بشناسیم. شخصیت‌ها هم را قضاوت می‌کنند اما این داوری‌ها درست نیست.
هومن کیایی گفت: شما وقتی خودت را پیدا نکرده‌ای، نمی‌توانی در دل دیگری جایی باز کنی. مشکل همه آدم‌ها در «تقدیربازان» همین ضعف در شناخت خود و پس از آن دیگری است.
***
اجرای نمایش «تقدیربازان» با بازی هومن کیایی، نورا هاشمی، فرناز رهنما، بهاره مشیری، یمین آتشی و روزبه حصاری در سالن چهارسوی تئاتر شهر ادامه دارد.