یعقوب وار وا اسفاها همی زنم
دیدار خوب یوسف کنعانم آرزوست
مولوی

حکایت مخاطب جدی تئاتر و نمایشی شورانگیز و تاثیرگذار در این روزگار، حکایت یعقوب است و یوسف در سال های فراق. سال های قحط هنر است و مخاطب، چاره ای ندارد جز چنگ انداختن به هر اثری که حیات فرهنگی اش را تداوم بخشد. اگرچه این به کم راضی شدن ها، در تشکیل و تربیت ذائقه فرهنگی جامعه بی تاثیر نخواهد بود. یکی از علت های تنزل سلیقه فرهنگی جامعه طی دهه های اخیر، همین به کم راضی شدن هاست.

تعامل تئاتر با مخاطب، در لحظه رخ می دهد و با بسته شدن پرده، این تعامل نیز تمام می شود. این ویژگی تئاتر باعث می شود مخاطب امروز، هرچقدر ... دیدن ادامه ›› هم از نمایش های بی مایه روی صحنه، کلافه شده و به ستوه آمده باشد، انتخاب دیگری نداشته باشد. امروز دیگر نمی توان "ملاقات بانوی سالخورده" آقای سمندریان را به تماشا نشست. اما می توان آثار سعدی و گوته را خواند، می توان فیلم های هیچکاک و چاپلین را دید، می توان موسیقی باخ و شوپن را شنید، می توان تابلوهای سزان و پیکاسو را تماشا کرد. مخاطب ادبیات می تواند اشعار و داستان های مهمل امروز را نادیده انگارد و با سعدی و نظامی و مولوی، با نیما و اخوان و سایه شعر را بشناسد، با زولا و داستایفسکی و همینگوی، با ساعدی و محمود و چوبک داستان را بفهمد و سلیقه و ذائقه فرهنگی اش را پرورش دهد. پرگویی نکنم، در مورد سینما و موسیقی و نقاشی هم به همین منوال است.

تئاتر در لحظه زنده است و این ویژگی منحصر به فرد آن است. تئاتر با خاموش شدن چراغ های سالن متولد می شود و با روشن شدن آنها می میرد. نمایش پیش چشمان مخاطب می میرد و به هر اندازه که موفق به ایجاد تاثیر شده باشد، در ذهن و یاد مخاطب زنده خواهد ماند. تجربه موفق مواجهه با نمایش، همانند وصال معشوقی است که می دانی زمانش محدود است و فراقش محتوم. پس این ویژگی تئاتر را می توان ضعف و قوتی توأمان انگاشت.

پرسش اینجاست: وظیفه مخاطب جدی تئاتر در این شوره زار فرهنگی و هنری چیست؟
به گمانم ما امروز با سه دسته اثر مواجهیم:

1- آثاری که هیچ نسبتی با تئاتر ندارند و تنها برای جیب مخاطب کیسه دوخته اند: این ها با توسل به حیله های گوناگون، از جمله به خدمت گرفتن چهره های محبوب شده در فضاهایی غیر هنری، مخاطب جذب می کنند. چه مخاطبی؟ مخاطبی که تسلیم ساز و کار سلبریتی محور شده، مخاطبی که زیر بمباران زباله های ضدفرهنگی نتوانسته خودش را حفظ کند و نابود شده، مخاطبی که در حضیض اضمحلال فرهنگی به سر می برد. از آن کلاهبرداری که به اسم تهیه کننده یا کارگردان، سوار موج ضدفرهنگی می شود، نمی توان انتظاری داشت. او دارد کارش را انجام می دهد. اما می توان به این گروه از مخاطبان نهیب زد که: "مشتری این راهزنان فرهنگی نشوید! حتی اگر هزینه مالی اش برایتان مهم نیست، به فکر هزینه گزاف فرهنگی آن باشید. نگران بلایی باشید که این دزدان سر گردنه بر سر ذهن و حس و ذوقتان می آورند".
اما مخاطب جدی تئاتر به گمانم می تواند و باید این آثار را نادیده انگارد. چون این آثار در واقع هم، بر خلاف هیاهوی بسیارشان، بسیار ناچیزند. همچون کف روی آب محو می شوند. به هیچ وجه در یک سیر تاریخی نامی از آنها برده نخواهد شد. مطلقاً نقش تعیین کننده ای ندارند، اگرچه قادر به جهت دهی به ذائقه فرهنگی جامعه هستند. بنا بر این باید به این ها بی اعتنا بود، چون اعتنا به این آثار، کوه ساختن از پر کاهی ناچیز است و خدمتی است به صاحبانشان که همین را می خواهند. در نمونه اخیر این آثار، البته دیدیم که هیاهوی اثر و سینه چاکانش تا چه حد برای مخاطبان تئاتر آزاردهنده بود. این آزار را درک می کنم، اما معتقدم پرداختن بیش از اندازه به این کاسبی ها، خود به نوعی ارزش قائل شدن و بها دادن به آنهاست.

2- آثار شریفی که هنوز خوب نیستند: این آثار دغدغه تئاتر دارند و در راه این دغدغه بیش و کم تلاش می کنند. قدم اولی که باعث می شود مخاطب دست در دست این آثار بگذارد، صداقت و شرافت در کار است. مخاطب می فهمد که این تئاتر است، نه کاسبی. اگرچه بسیاری از این آثار پر از حفره های ریز و درشت بوده، اساساً به حد خلق یک اثر نمی رسند، اما همین صداقت و شرافت بین مخاطب و اثر، نوعی از همدلی را بر می انگیزد. این همدلی باید با نقد تند دوستانه همراه شود. مخاطب باید نقاط ضعف را به صاحب اثر گوشزد کند و صاحب اثر هم گوش شنوایی داشته باشد. صاحب اثر باید آغوشش را برای هر نوع نقدی باز کند. او باید بداند که مخاطبی که بی رحمانه اثرش را نقد می کند، با او همدل است و در این مسیر آرزوی رشد و تعالی او را در دل دارد. به نظرم می رسد ملاحظه و تعارف کردن مخاطب با صاحب اثر و نادیده انگاشتن نقاط ضعف اثر، نوعی خیانت به اوست. نقد بی تعارف و در عین حال همدلانه، عامل حرکت و تکامل صاحب اثر است. این را هم مخاطب باید بداند و هم صاحب اثر.

3- آثار ارزشمندی که روی صحنه می روند: باید از این آثار حمایت کرد. این آثار تک مضراب هایی هستند که از سمفونی باشکوه تئاتر برایمان باقی مانده اند. این آثار نفس های بریده بریده تئاتر محتضر امروز هستند که دارند تلاش می کنند آن را زنده نگه دارند. باید این نفس ها را غنیمت شمرد و آن ها را در حد توان تقویت کرد. البته این به معنی تقدس این آثار نیست. باید آنها را هم نقد کرد و نقاط قوت و ضعفشان را توضیح داد. اما به عنوان معدود آثار خوبی که هنوز روی صحنه باقی مانده اند، قابل ستایش و تحسین اند. این آثار هستند که طی زمان، بیش و کم در یاد مخاطبان باقی می مانند.

باید توضیح داد که بی تردید برای هر فرد، مصادیق آثاری که در این دسته بندی ها قرار می گیرند، متفاوت است. شاید در مورد آثار گروه اول، اتفاق نظری نسبی میان مخاطبان وجود داشته باشد، اما در مورد مصادیق گروه دوم و سوم مناقشات بیشتر خواهد بود. به گمانم این اختلاف نظر چندان اهمیتی ندارد، چون می توان و باید در مورد این اختلاف نظر گفت و شنید. آن چه اهمیت دارد این است که نحوه مواجهه با آثار برای مخاطب روشن شود. این نحوه مواجهه نیز نیاز به بحث و تبادل نظر دارد. امیدوارم این مطلب بتواند نقش شروع کننده این تبادل نظر را ایفا کند.

سخن پایانی این که مخاطب جدی تئاتر، امروز همچون یعقوب دلتنگ یوسف است و آرزویی جز "دیدار خوب یوسف" در سر ندارد. باید دانست بحثی و مناقشه ای اگر در می گیرد، هدفش جز تعالی فضای هنری امروز نیست. پس باید برای رسیدن به این هدف تلاش کرد.

اما با همه دستورات و احکام جزمی و توپ و تشر و تهدید و ارعاب، قصه نویس واقعی روی پای خود ایستاده است. او می نویسد. از حضور آدمی در گستره زمین حرف می زند. نمی ترسد. لیاقت آن را دارد که از چنبره های آتش خوف و وحشت بپرد و لطمه نبیند و تصاویری از زندگی مردم روزگار خود بر جای گذارد و مامورین سانسور مطلقا نمی توانند مچ او را بگیرند. نویسنده آزاده، شگرد کار را بلد است. شکوفایی کار قصه نویس امروزی در هر لباس و پشت هر نقابی که باشد، آخر سر متجلی خواهد شد. این امری است که اتفاق می افتد و ما امروز شاهد یک چنین بالندگی هستیم.

غلامحسین ساعدی
مجله الفبا، دوره دوم، شماره 6، پاییز 1364

خودکشی فرهنگی، عکس فرهنگ کشی است، یعنی تسلیم در مقابل زور و تسلط و قدرت، یعنی آمادگی برای خودکشی.
حال چه باید کرد؟ وقتی قرار است مرا بکشند، بهتر است خود دست به خودکشی بزنم. اسلحه ای به دستم داده اند که روی شقیقه خود گذاشته ام و خودم را پای دیوار اعدام کاشته ام و با فرمان آتش، به جای جوخه اعدام، که خود اسلحه را نه بر قلب خود که بر مغز موجودیت فرهنگی خود گذاشته ام تا ماشه را بچکانم. اسلحه ای انتخاب کرده ای و روی شقیقه خود گذاشته ای، آنگاه طناب پیچت کرده اند و به جوخه اعدامت سپرده اند. با فرمان آتش، پیش از آن که آبکشت کنند، می خواهی مغز خود را متلاشی کنی؟
نه! اصلا و ابدا. نه! آن که رو در روی تو ایستاده است، فرهنگ کشی است که خودکشی فرهنگی را تبلیغ می کند. در مقابل تبلیغ باید ایستاد و در مقابل فرهنگ کشی باید ایستاد، در برابر خودکشی فرهنگی باید به شدت مقاومت کرد.
بدینسان با والا نگه داشتن هنر، می توان به پویایی فرهنگ و دوام فرهنگ، قوام و اعتبار بخشید.
هنر تنها ستون فقرات فرهنگ نیست. دانش و بینش انسانی، دانش و بینش پویای انسانی مهمتر است. آگاهی آدمی، مایه بقای فرهنگ است و این چنین است که می شود با سلاح هنر و دانش و آگاهی از فرهنگ کشی و مرگ فرهنگ جلوگیری کرد، با خودکشی فرهنگی ... دیدن ادامه ›› جنگید.

رو در رویی با خودکشی فرهنگی
غلامحسین ساعدی
مجله الفبا، دوره دوم، شماره 3، تابستان 1362

پ.ن. آثار غیر داستانی ساعدی کمتر شناخته و خوانده شده، اما مهم است و خواندنی.

مساله عظیم و بزرگ اجتماع، سر افراد ملت است. این سر پر از دانه های مفید است. شما کاری کنید که این دانه ها برسند و میوه شرافت و فضیلت و تقوا به بار آورند. کسی که بر سر گردنه آدم می کشد و مال مردم را می دزدد، اگر هدایت و تربیت می شد ممکن بود بهترین و عاقلترین خدمتگزار ملت شود. هرچه هست در سر افراد ملت است. شما در این سرها تخم دانش و اخلاق بکارید، آنها را آبیاری کنید، حاصلخیز کنید، روشن کنید و تربیت کنید، خواهید دید که دیگر نیازی به بریدن این سرهای نازنین نیست.

کلود ولگرد
نویسنده: ویکتور هوگو
مترجم: محمد قاضی
نشر نگاه

نباید فراموش کرد که ساده کردن و سهل الحصول ساختن افکار یک فیلسوف، آن هم فیلسوفی چون هگل، نه فقط در شناساندن آن فیلسوف کمک نمی کند، بلکه احتمال دارد حتی با پیدایش نوعی جهل مرکب نقض غرض شود و عملا مانعی در فهم درست آن افکار به وجود آید. آنچه اصالت یک فلسفه را در مظان خطر قرار می دهد، همین جهل مرکب است.

درباره هگل و فلسفه او
نویسنده: کریم مجتهدی
انتشارات امیرکبیر

پ.ن. به گمانم آسیب باالقوه ای را که در کتاب ها و مقالات "فلسفه برای همه" و "نقد ادبی در مترو" و "روانکاوی به زبان ... دیدن ادامه ›› ساده" و بسیار شدیدتر از آن در مطالب دو خطی پرادعای اینستاگرام و توییتر که از فلسفه و اقتصاد و ... حرف می زنند نهفته است، آقای مجتهدی بسیار درست بیان کردند.

آن روزها هنوز لپ تاپ و تبلت رایج نبود. ما هم عادت به تایپ نداشتیم، اصلا نداشتیم. با مداد می نوشتم من. با مداد هم که بنویسی خود مداد شروع می کند به نوشتن و دخالت در نوشتن. دیالوگ می نویسد و همین دیالوگ نوشتن باعث زندگی متن می شود. وقتی حرف در دهان اشخاص قصه می گذاری، خودشان کنش بعدی را انجام می دهند. لبخند می زنند، بغض می کنند و اشک می ریزند.

قصه ها از کجا می آیند
نویسنده: اصغر عبداللهی
نشر اطراف

کار نسبت به کارگر بیرونی است، یعنی به وجود ذاتی اش تعلق ندارد، بنا بر این کارگر در کارش نه تنها خود را تایید نمی کند بلکه خود را نفی می کند. احساس بیچارگی می کند و شاد نیست. نه تنها انرژی جسمانی و ذهنی خود را آزادانه رشد نمی دهد بلکه در عوض جسم خود را فرسوده و ذهن خود را زائل می کند. بنا بر این کارگر فقط زمانی که کار نمی کند خویشتن خویش را احساس می کند و زمانی که کار می کند دیگر خود را احساس نمی کند. هنگامی آسایش دارد که کار نمی کند و هنگامی که کار می کند آسایش ندارد. بنا بر این کارش از سر اختیار نیست بلکه اجبار است، کاری اجباری است. بنا بر این نیازی را برآورده نمی سازد بلکه وسیله ای است صرف برای برآوردن نیازهایی بیرون از آن.

دست نوشته های اقتصادی و فلسفی 1844
نویسنده: کارل مارکس
مترجم: حسن مرتضوی
نشر آشیان

پ.ن. 140 سال پیش در چنین روزی (14 مارس 1883)، کارل مارکس درگذشت.

گاهی هم اگر کسی حوصله داشت، مطلب جالب توجهی از زندگانی خودش حکایت می کند. شبی یکی از ما این سوال را تقریبا از همه کرد: "شب اول که مرخص شدی، چه می کنی؟"
بیشتر جوابشان این بود که می رویم به خانه، پیش مادر و خواهر و زن و بچه هایمان و این را بزرگترین سعادت می دانستند.
یکی گفت: "من خانه و منزل ندارم و نمی دانم چه می کنم". دیگری گفت: "من مست می روم به خانه".
یکی گفت: "من می روم گرامافونم را کوک می کنم، شراب می خورم و گریه می کنم". این آدم در زندان مرد.

ورق پاره های زندان
نویسنده: بزرگ علوی
نشر نگاه

من با توام رفیق
در هر کجا هستی و پیکار می کنی

همسایه توام
وقتی کنار پنجره در چشم شامگاه
با خود سرود خلق را
تکرار می کنی

همگام با توام
وقتی که دل سپرده به تشویش و اشتیاق
شبنامه ای به عابر هر کوچه می دهی
با زنگ هر کلام
یک دل
یک شهر، یک تمام وطن را
هشیار ... دیدن ادامه ›› می کنی

همراه با توام
وقتی میان خلق
همچون در آب ماهی بی تاب
می لغزی و می آیی و می پویی
و خفته را ز سیل خبردار می کنی

همکار با توام
وقتی که تن ز کار
فرسوده می شود
وندر میان مزرعه ها، کارخانه ها
تو کار می کنی
تو کار می کنی

همدرد با توام
وقتی که با نوازش دستانت
فرزند را به حوصله می خوانی
گویی که غنچه ای را از خوابش
بیدار می کنی

هم بند با توام
وقتی که لحظه های درنگ آوریده را
در کنج حبس خویش
یا در تب شکنجه و در تاب رنجه ها
با یادهای گمشده سرشار می کنی

نه، ای رفیق هم نفس من، نه
تنها نمی گذارمت، آری
وقتی که در سپیده دمی بی نشان
تو جان
بر آرمان و عشق
ایثار می کنی

من با توام رفیق
من با توام رفیق

در هر کجا که هستم و پیکار می کنم
در هرکجا که هستی و پیکار می کنی



سیاوش کسرایی
۵ اسفند ۱۳۰۵ - ۱۹ بهمن ۱۳۷۴

من همه چیز دارم، ولی دوری او این همه را زایل می کند. من همه چیز دارم، ولی بی وجود او این همه هیچ می شود.

رنج های ورتر جوان
نویسنده: یوهان ولفگانگ فون گوته
مترجم: محمود حدادی
نشر ماهی

همه بزرگان و آموزگاران و مربیان معتقدند بچه خودش نمی داند برای چه این یا آن چیز را چرا می خواهد. ولی این که بزرگتر ها هم مثل بچه در دامان زمین تاتی می کنند و مثل بچه نمی دانند از کجا آمده اند و به کجا می روند و در کار و کردارشان حتی آن هدف راستین و روشن بچه هم نیست و مثل بچه هم به حکومت با ابزار نان قندی و توسری تن در می دهند، واقعیتی است که بسا بسیاری نپذیرند، حالی که به گمان من این واقعیت روشنی روز را دارد.

رنج های ورتر جوان
نویسنده: یوهان ولفگانگ فون گوته
مترجم: محمود حدادی
نشر ماهی

طبقات اجتماعی در مقطع معینی از حیات تاریخی خویش از احزاب سنتی خود فاصله می گیرند. به بیانی دیگر، طبقه (یا بخشی از طبقه) حزب سنتی خود را همراه با شکل سازمانی خاص، اعضا و رهبران و نمایندگان آن، دیگر به عنوان سخنگوی خود به رسمیت نمی شناسد. با بروز این گونه بحران ها موقعیتی حساس و خطرناک پیش می آید، زیرا صحنه برای راه حل های خشن و فعالیت نیروهای ناشناخته ای آماده می شود که معمولاً تبلور خود را در "شخصیت های سرنوشت ساز" و فرهمند (کاریسماتیک) پیدا می کنند.

دولت و جامعه مدنی
نویسنده: آنتونیو گرامشی
مترجم: عباس میلانی
نشر اختران

لااقل در مورد تاریخ معاصر، ثابت شده است که هر مبارزه سیاسی، مبارزه طبقاتی است و هر مبارزه ای از جانب طبقات برای رهایی خود، بدون توجه به شکل آن که ناگزیر سیاسی است (زیرا هر مبارزه طبقاتی مبارزه سیاسی است) سرانجام به خاطر رهایی اقتصادی صورت می گیرد. پس تردیدی نیست که لااقل در تاریخ معاصر، دولت و نظام سیاسی، تابع و جامعه مدنی که عرصه مناسبات اقتصادی است، عنصر قاطع است.

لودویگ فویرباخ و پایان فلسفه کلاسیک آلمانی
نویسنده: فردریش انگلس
مترجم: محمد پورهرمزان